Owoce leśnych krzewów i drzew oraz owocniki grzybów i inne jadalne części dzikich roślin, stanowiły niegdyś zasadnicze składniki pożywienia człowieka. Obecnie zostały jednak odsunięte na dalszy plan, ustępując przed płodami roślin uprawnych.
Rozwój nauki o odżywianiu przekonał ludzi, że organizm ludzki musi otrzymywać nie tylko zasadnicze składniki pożywienia takie jak: woda, białka, tłuszcze, węglowodany, ale również składniki uzupełniające, w których szczególną rolę odgrywają witaminy w które owoce z lasu są bogate i dlatego są wysoko cenione w dietetyce.
Nie możemy się spodziewać, że owoce leśne staną się znowu podstawą wyżywienia człowieka, ale powinniśmy dążyć do urozmaicania i uzupełniania pożywienia, nie tylko ze względu na wartości odżywcze, ale również na bardzo korzystne oddziaływanie na cały organizm ludzki.
Owoce leśne, poza orzechami, są nisko kaloryczne lub najwyżej, część z nich, średnio-kaloryczne i nie mogą być podstawą wyżywienia.
BIAŁKO- w owocach leśnych jest go niewiele i można je porównać z takimi warzywami jak: pomidory, marchew, cebula, kapusta i buraki. Wyjątkiem są orzechy laskowe, które zawierają procentowo więcej białka co jajo kurze i prawie tyle co ryby czy gęsina. Orzechy są też wyjątkiem pod względem zawartości tłuszczu, ich jądra są zasobniejsze w tłuszcz od boczku i wszystkich mięs łącznie z wieprzowiną.
CUKIER- ogromne znaczenie dla organizmu ludzkiego mają cukry proste, a więc: glikoza, czyli cukier gronowy i fruktoza, czyli cukier owocowy. Wiadomo, że glikoza wzmacnia mięsień sercowy.
BŁONNIK-którego nie trawimy, ale odgrywa on pożyteczną rolę pobudzając ruch robaczkowy jelit, przyspieszając proces trawienny.
PEKTYNY-zawarte w wielu owocach przy odpowiednim stężeniu kwasu oganicznego z alkoholem, mają właściwości galaretujące.
Składniki mineralne w które owoce leśne są bardzo bogate, to materiał niezbędny do budowy i odbudowy tkanek. Bardzo cenne są fosforany, a także siarczany, krzemiany, chlorki potasu, wapnia i żelaza.
WAPŃ-jest składnikiem kości i zębów. Wywiera też wpływ na krzepliwość krwi oraz normalizuje funkcjonowanie nerwów i mięśni.
ŻELAZO-wchodzi w skład hemoglobiny-czerwonego barwnika krwi- który rozprowadza po organiźmie niezbędny do życia tlen. Maliny i jagody są bogatsze w żelazo od cytryn, pomarańczy i winogron. Wiele owoców, szczególnie jeżyny i jagody, zasobne są w magnez, mangan, jod, bor, nikiel. Sód jest w bardzo małych ilościach.. Witaminy C i P oraz witamina A występują najczęściej, rzadziej B1, B2 i PP.
ZNACZENIE LECZNICZE- spożywanie owoców leśnych pobudza apetyt, przyspiesza wydzielanie soków żołądkowych, normuje procesy trawienne. Z owoców leśnych wytwarzane są środki napotne, moczopędne, odkażające drogo oddechowe itp. Słusznie uważa się te owoce, za pokarm zdrowy i często stosowany jako lek w wielu chorobach. Teraz czas na przegląd leśnych roślin owocodajnych. Przedstawię kilka najbardziej znanych i występujących na naszym terenie.
BORÓWKA CZARNA- zwana też czarną jagodą, należy do owoców szczególnie bogatych w witaminę C jak również w karoten i niewielkie ilości witamin B1,B2 i PP. Świeżę jagody działają łagodnie przeczyszczająco, susz natomiast uspokaja jelita, spowalniając ruchy robaczkowe i zobojętnia szkodliwe produkty rozkładu pokarmu. Dzięki temu działaniu leczą biegunki i pomocne są przy zatruciu nieświeżym mięsem. Usuwają też robaki jelitowe- glisty i owsiki. Jagody zawierają substancje zwiększające ostrość widzenia o zmierzchu i w ciemności.
ŻURAWINA BŁOTNA- owoce dojrzewają we wrześniu. Zawierają dużo kwasu cytrynowego. Z cukrów jest w nich glukoza i fruktoza oraz nieco sacharozy. Ze względu na zawartość kwasu cytrynowego i witaminy C, żurawinę nazywa się „polską cytryną”. Sok z niej może zastąpić cytrynę jako dodatek do herbaty.
Pektyny żurawinowe mają właściwości galaretujące, co ma duże zastosowanie do wyrabiania kisieli, a także jako dodatek do mięsa. Wyrabiane są również soki pitne, syropy, dżemy, konfitury i „żurawina w cukrze”.
RÓŻA DZIKA- owoce są bardzo bogatym źródłem witamin C i P oraz mniejsze ilości witamin K, B1, B2, i E. Róża jako krzew owocodajny ma w Polsce dość duże znaczenie. Owoce jej wykorzystuje się do produkcji win, dżemów, syropów, wyrobów cukierniczych. Kwiatowych płatków, po zakonserwowaniu ich cukrem, używa się do wyrobu nadziewanych cukierków, pierników, nadzienia wafli i czekoladek .Produkowany jest również witaminizowany syrop z owoców, służący do sporządzania kruszonów i innych napojów w tym i nalewek.
Suszone owoce dzikiej róży stosuje się w lecznictwie przy biegunkach, chorobach nerek, wątroby i pęcherza, bezsenności i stanach pobudzenia nerwowego.
MALINA-kwitnie w maju i czerwcu, owocuje w lipcu i sierpniu. Owoce maliny są mało zasobne w witaminy. Mają nieco witaminy C i B2. Ilości witamin B1 i PP można porównać z czarną jagodą.
Z maliny robi się soki, susze, syropy, dżemy, galaretki, nalewki i wina.
Susz malinowy używa się jako środka napotnego w stanach gorączkowych, przy grypie, anginie i zaburzeniach trawienia. Liście zasobne w garbniki, kwasy organiczne, składniki mineralne i związki śluzowe, używane są jako środek niefamakopealny przy biegunkach, wewnętrznych krwawieniach, schorzeniach jamy ustnej i chorobach skóry.
JEŻYNA-blisko spokrewniona z maliną. Zasobna w fosforany i sole żelaza, magnezu i wapnia oraz mikroelement miedzi.
Dzięki dużej zawartości mocnych i trwałych barwników, jeżyna zaliczana jest do owoców kolorowych. Wyrabia się z niej wina, syropy, dżemy, konfitury, galaretki, kompoty oraz jako dodatek do marmolad. W farmakologii nie ma znaczenia.
POZIOMKA- w stanie dojrzałym zawiera dużo cukrów, kwas cytrynowy i jabłkowy oraz wiele cennych składników mineralnych, przede wszystkim Żelaza, fosforu, wapnia, siarki i potasu. Zawiera witaminy C i P oraz niewielką ilość witaminy K. poszukiwana jako owoc deserowy ze względu na wyborny smak i silny przyjemny zapach.
Jako lek zalecane jest ziele poziomki. Stosuje się je jako środek zapobiegający przy nadciśnieniu i miażdżycy naczyń, a także przy kamicy nerkowej, schorzeniach skóry, jamy ustnej i gardła
GŁÓG-w Polsce mamy kilka gatunków głogu. Pewne znaczenie gospodarcze mają owoce głogu jednoszyjkowego i dwuszyjkowego. Owoce tych krzewów, dzięki zespolonemu działaniu witamin C i P i prowitaminy A, glikozydów i garbników, są jednym z cenniejszych leków roślinnych. Stosuje się je w chorobach serca, miażdżycy, nadciśnieniu i chorobach alergicznych. Regulują czynności serca i naczyń wieńcowych, działają uspokajająco na układ nerwowy, zmniejszają bóle, obniżają ciśnienie krwi.
W przetwórstwie mają niewielkie zastosowanie. Wykorzystuje się je w małych ilościach do marmolad, dżemów, syropów, kisieli, galaretek oraz jako surowiec winiarski.
JARZĄB POSPOLITY-owoce jarzębu- pospolicie nazywane jarzębiną- zawierają sporo cukrów, dość dużo kwasów (jabłkowego, cytrynowego, bursztynowego i innych), składników mineralnych i pektyn, które po dojrzeniu jarzębiny mają właściwości galaretujące. Nie można ich jeść na surowo, ponieważ mają smak gorzki i cierpki, co ogranicza zastosowanie jarzębiny w przetwórstwie. Można je dodawać w niewielkich ilościach do dżemów i marmolad. Aby pozbyć się goryczki, należy owoce zagotować lub przemrozić. W większych ilościach jarzębinę zużywa przemysł wódczany do produkcji wódek gatunkowych i likierów. Doskonałe są też nalewki domowej produkcji.
W lecznictwie stosowana jest jako środek przeciwszkorbutowy, moczopędny i ściągający, przy niektórych schorzeniach nerek, dróg moczowych, wątroby i woreczka żółciowego.
ŚLIWA TARNINA- owoce zwane „tarkami” dojrzewają we wrześniu. Należą do najbogatszych w cukry owoców leśnych, są bardzo kwaśne i cierpkie. W stanie świeżym nie nadają się do jedzenia. Po przemrożeniu stają się słodsze i jadalne. Wykorzystywane są do produkcji dżemów, konfitur, galaretek i soków. Wytwarza się z nich wódki gatunkowe, wina, i domowe nalewki.
W medycynie stosuje się suszone do leczenia biegunek, przy podrażnieniach dróg moczowych i narządów rodnych.
CZEREMCHA ZWYCZAJNA- Zalety owoców czeremchy są prawie identyczne jak owoce tarniny, zastosowanie mają również identyczne.
DZIKI BEZ- owoce zawierają dużo cukrów i są bardzo zasobne w witaminę C. Dla przetwórstwa cenny jest ich barwnik. Niedojrzałe owoce, ze względu na obecność kwasu pruskiego, nie nadają się do spożywania. W dojrzałych owocach nie ma żadnych składników szkodliwych dla zdrowia i nadają się do wyrobu marmolad, galaretek, wina i soku.
Medycyna stosuje je jako środek napotny, moczopędny, przeciwkaszlowy. Ogólnie leków z bzu czarnego używa się przy grypie, przeziębieniach, anginie, chorobach nerek a także egzemach.
DEREŃ WŁAŚCIWY- zasobny w witaminę C oraz związki cukrowe takie jak: sacharoza, rafinoza, trochę garbników, pektyn, sporo błonnika i składników mineralnych. Dojrzałe owoce derenia można jeść na surowo. Robi się z nich konfitury, dżemy, marmolady, soki oraz nalewki, zwłaszcza słynną „dereniówkę”. Można też używać tych owoców do nadziewania ciast i ciasteczek. Przemysł czasem stosuje je do wyrobu cukierków.
Czytając powyższe opisy trzeba stwierdzić, że owoce leśne powinny zajmować należyte miejsce w naszym jadłospisie. Winne być urozmaiceniem i uzupełnieniem pożywienia, sprzyjającym zachowaniu zdrowia i zapobiegającym licznym chorobom, a często mającym zastosowanie jako skuteczny lek.
Jednak pewne gatunki roślin leśnych wydają mięsiste, apetyczne i przyjemne w smaku owoce nie nadające się do spożycia. Owoce te mogą działać toksycznie na organizm wskutek zawartości alkadów, glikozydów (m. in. saponiny), olejków eterycznych i innych składników.
Oto najczęściej spotykane :pokrzyk-wilcza jagoda, psianka, konwalia majowa, kokoryczka, wawrzynek, silnie trująca czermień błotna, kruszyna pospolita i cis pospolity.
LITERATURA:
W. Grochowski – Jadalne owoce leśne
W. Grochowski – Las a produkcja żywności
I. Gumowska – owoce z lasów i pól Opracował: M. Górniak
